Valideynlər və məktəblər üçün ciddi çağırış varmış!
Rusiyada məşhur oyun servisi "Roskomnadzor" uşaqların populyar digital oyunu "Roblox"a girişə məhdudiyyət qoyub. Qurum iddia edir ki, servisdə terrorçuluğun və ekstremizmin, həmçinin müəyyən mənada LGBT mövzusunun təbliği aşkar edilib. Aparılan monitorinq göstərib ki, platformada uşaqlara mənfi təsir göstərə biləcək çoxlu məzmun mövcuddur. Oyun otaqlarında və lokasiyalarda istifadəçilər terror aktlarında, məktəblərə hücumlarda və qumar oyunlarında iştirak edə bilərlər", - deyə məlumatda bildirilir.
Bəs bizdə vəziyyət necədir?
Bugün 7–16 yaşlı uşaqların virtual dünyaya ayaq basmaq sürəti real həyatı çoxdan qabaqlayıb. Roblox, Minecraft, Fortnite kimi oyunlar artıq sadəcə əyləncə deyil — uşaqların sosiallaşdığı, özlərini ifadə etdiyi, bəzən isə davranış və düşüncələrinin formalaşdığı yeni "rəqəmsal məkan”a çevrilib. Lakin bu rəngli və sərhədsiz məkanın görünməyən tərəfləri də var: psixoloji təsirlər, davranış modellərinin dəyişməsi, təhlükəli məzmun və ona nəzarətin çətinliyi. Gəlin bunlara detallı nəzər salaq.
Mənəvi–psixoloji zərərlər: Oyun asılılığından aqressiyaya qədər
- Oyun asılılığı və vaxt itkisi: Sonsuz səviyyələr, davamlı yenilənən missiyalar və mükafat mexanizmləri uşağın beynində dopamin asılılığı yaradır. Bu, xüsusilə 7–13 yaşlılarda diqqət dağınıqlığına, dərsdən yayınmaya və real həyatdan uzaqlaşmaya gətirib çıxarır.
- Aqressivlik və emosional həssaslaşma:
Fortnite kimi döyüş mövzulu oyunlar uzunmüddətli aludəçilikdə uşaqlarda aqressiv reaksiyaların artmasına, emosional soyuqluğa və həddən artıq rəqabətçilik hissinə səbəb ola bilər.
- Reallıqla virtualın qarışması:
Minecraft və Roblox-un sərhədsiz dünyasında uşaqlar bəzən real həyat bacarıqlarını ikinci plana atır, özünüifadə yalnız virtual aləmdə mümkün olurmuş kimi hiss etməyə başlayır.
- Sosial təcrid və özünüqiymətin enməsi:
Komanda oyunlarında uduzmaq, rəqiblər tərəfindən təhqir edilmək və ya sosial qruplardan uzaqlaşdırılmaq yeniyetmələrdə özünəinam böhranı yarada bilir.
Oyunlarda təbliğ olunan mənfi hallar və təhlükəli tendensiyalar
Bu cür oyunlarda məqsədli şəkildə müəyyən zərərli ideologiyalar, qorxulu meyillər təbliğ edilir.
Məsələn, şiddət və güc mərkəzli davranış modeli bu mənada qabarıq nəzərə çarpır. Belə ki, bir çox oyun "ya qazan, ya məhv ol” məntiqi üzərində qurulub. Uşaq belə mühitdə qalibiyyət üçün hər şeyin mübah olduğu təsəvvürünü formalaşdırır.
Materializm və status yarışı da diqqətdən yayınmamaldır. Kostyum, silah, xüsusi imkanlar — hamısı real pula və ya davamlı oynamağa bağlanıb. Bu, uşaqda virtual görünüşün əsl dəyərdən üstün olması kimi yanlış düşüncə yaradır. Bu oyunların pullu mərhələ və versiyaları isə uşaqların valideynlərindən məcburi və davamlı pullar istəməsinə gətirib çıxarır. Nəticədə ailə büdcəsinin müəyyən bir hissəsi də bu yolla xərclənir.
Zəhərli ünsiyyət bu oyunlarda ən təhlükəli məqamlardan biridir. Onlayn oyun çatları təhqir, alçaltma, aqressiv davranışlarla doludur. Yeniyetmə psixikası üçün xüsusilə zərərlidir.
Bunun davamı olaraq övladlarımızın dünyanın dörd bir tərəfindən tanımadığı şəxslərlə ünsiyyət riski qaçılmazdır. Roblox və digər sosial oyunlarda yad insanların uşaqlarla yazışması ən ciddi təhlükələrdən biridir — istismar, zorakılıq yönümlü şəxslər, manipulyativ davranış və s. barədə faktlar mövcuddur.
Qeyri-real bədən və davranış modelləri heç də az əhəmiyyət kəsb etmir.
Oyunlar bəzən hiper-realistik, bəzən isə qeyri-mümkün qəhrəman tiplərini ideallaşdırır. Bu da uşaqda öz bədəninə və həyatına qarşı narazılıq yaradır.
Valideynlər nə etməlidir? — Rəqəmsal təhlükələrə qarşı praktik addımlar
Problemi göstərməklə yanaşı ondan çıxış yollarını izah etməyə çalışmaq həm cəsarət, həm də həssaslıq tələb edir. Gəlin bu barədə daha ətraflı danışaq.
1. "Qadağa” yox, "nəzarətli azadlıq” prinsipi tətbiq olunmalıdır. Belə ki, tam qadağa uşağı gizli şəkildə daha çox oynamağa yönəldir. Ən doğru yol vaxt limiti, məzmun nəzarəti və açıq danışıqdır.
2. Oyunları birgə araşdırmaq lazımdır. Qəribə səslənə bilər, amma uşağın oynadığı oyunu valideyn bir neçə dəqiqə də olsa, sınamalıdır. Oyun mexanikasını bilmək nəzarəti asanlaşdırır.
3. Ekran vaxtı cədvəli vaxta qənaətə gətirib çıxaracaq. Həftə içi maksimum 1 saat, həftə sonu 2–3 saatdan çox olmaması tövsiyə edilir. Yatmazdan əvvəl 1 saatlıq "ekransız” zona vacibdir.
4. Uşağı "real həyat fəaliyyətlərinə” yönəltmək bir xeyli xilas edir.
İdman, musiqi, kitab oxuma, dostlarla açıq havada görüş — balansı bərpa edir.
5. Oyun içi alış-verişi məhdudlaşdırmaq mütləqdir. Buna qətiyyən yol verməməliyik. Kredit kartlarının bağlı olması, mağaza məhdudiyyətləri və tələb olunan yaş təsdiq mexanizmləri aktiv edilməlidir.
6. Şəxsi məlumatların paylaşılmaması, daha dəqiq uşağa ad, ünvan, şəkil, məktəb adı paylaşmağın qəti qadağa olduğu izah edilməlidir.
Məktəblərin rolu: Rəqəmsal savadlılıq dərsləri artıq zərurətdir
Məktəblər öz kurikulumlarında "Rəqəmsal təhlükəsizlik”, "Kiberhüquqlar”, "Onlayn etika” mövzularına mütləq şəkildə yer ayırmalıdır. Şagirdlər virtual zorakılıqla mübarizə, təhlükəli ünsiyyət formalarının tanınması, şəxsi məlumatların qorunması, mötəbər informasiya seçimi, oyunların psixoloji təsirləri kimi məsələlərdə maarifləndirilməlidir. Müəllimlər də valideynlərlə sıx əməkdaşlıq etməli, problemin ilk əlamətlərini zamanında aşkarlamalıdır.
Beləliklə, rəqəmsal oyunların uşaqların psixoloji, sosial və mənəvi inkişafına təsiri danılmaz həqiqətdir. Bu təsirlər həm müsbət yönlərə malik olsa da, nəzarətsiz mühitdə ciddi risklər formalaşdırır. Dünya ölkələri artıq müxtəlif addımlar atır, bəzi dövlətlər məhdudiyyətlər tətbiq edir, digərləri isə sərt nəzarət mexanizmləri ilə təhlükələri azaltmağa çalışır.
Azərbaycanda da məsələ gündəmdən kənar deyil. Xüsusilə uşaqların psixoloji durumu, məktəblərdə baş verə biləcək mənfi hallar, internetdə tanımadıqları şəxslərlə təmas kimi risklər nəzərə alınaraq, gələcəkdə müəyyən oyunların məzmun-səviyyəsinə görə məhdudlaşdırılması müzakirə oluna bilər. Qadağa tətbiqi üçün əsas göstəricilər adətən təhlükəli davranışların təşviqi, zorakılıq elementlərinin normallaşdırılması və uşaqların təhlükədə qala biləcəyi sosial ünsiyyət sahələridir.
Bununla belə, tam qadağadan daha effektiv yol maarifləndirmə, valideyn nəzarəti, məktəblərdə rəqəmsal savadlılıq dərslərinin gücləndirilməsi və oyun platformalarının yerli tənzimləyici orqanlarla əməkdaşlığının artırılmasıdır. Yalnız bu halda rəqəmsal aləm uşaqlar üçün təhlükə deyil, inkişaf mənbəyinə çevrilə bilər.
Artıq danılmaz həqiqətdir ki, uşaqlarımızın gələcəyi üçün rəqəmsal tərbiyə şərtdir. Rəqəmsal dünya artıq uşağın həyatının ayrılmaz hissəsidir və bu proses geriyə dönməyəcək. Lakin onun təhlükələri realdır və ən böyük məsuliyyət valideynlərin və məktəblərin üzərindədir. Uşaqlar oyun dünyasına yox, oyun dünyası uşaqlara sahib olmasın deyə, həm texniki, həm psixoloji, həm də maarifləndirici tədbirlər birlikdə həyata keçirilməlidir.
Beləcə, kompüter oyunları uşağın inkişafına maneə deyil, əksinə, düzgün yönləndirilərsə, yaradıcılıq və öyrənmə mənbəyinə çevrilə bilər.
Uşaqlarımıza real həyatı olduğu kimi sevdirmək ümidi ilə!
Elnur Ağayev
Xeberle.com
Xəbərdən istifadə edərkən istinad etmək vacibdir.
